Контроверзната измена во Законот за енергетика, која овозможува лица што се членови на управни или надзорни одбори во енергетски компании веднаш да станат членови на Регулаторната комисија за енергетика (РКЕ), предизвика сериозна дебата во јавноста и меѓу експертите во Северна Македонија. Оваа измена, донесена со новиот Закон за енергетика усвоен неодамна во Собранието, ја ослабува досегашната бариера од две години „ладен период“ која имаше за цел да спречи судир на интереси и да ја заштити независноста на регулаторното тело.
Клучни аспекти на измената и критики
Промената значи дека лица кои директно или индиректно имаат интереси во енергетски компании ќе можат без одложување да станат дел од РКЕ, органот кој ги регулира токму тие компании преку издавање лиценци, утврдување планови и контрола на пазарот. Ова отвора сериозни ризици од влијание на приватни интереси врз одлуките на регулаторот, што е спротивно на основните принципи на спречување судир на интереси и независност на регулаторните тела.
Миша Поповиќ од Институтот за демократија јасно укажува дека оваа измена е во спротивност со Законот за спречување на корупција, кој предвидува дека лица кои биле дел од регулаторни тела треба да поминат најмалку две години пред да се вработат во регулирани компании, со цел да се избегне конфликт на интереси и коруптивни влијанија. Оваа забрана е стандардна практика во многу демократски системи и е дел од добрите европски практики за заштита на регулаторната независност.
Аргументи на предлагачите
Од друга страна, пратеникот Бојан Стојаноски, предлагач на амандманот, ја брани измената со тврдење дека ќе овозможи доаѓање на квалитетни и стручно способни кадри со реално искуство во енергетскиот сектор. Тој посочува дека ваквиот модел е во согласност со директивите на Европската Унија и е применет во други земји, со што се обезбедува поголема експертиза во Регулаторната комисија.
Министерката за енергетика Сања Божиновска исто така ја потенцира важноста на законот како дел од евроинтегративниот процес, нагласувајќи дека тој воведува новини како граѓански енергетски заедници, регулација на складирањето електрична енергија и методологија за мерење енергетска сиромаштија. Законот е подготвен од домашни експерти и има за цел да обезбеди стабилна и транспарентна рамка за развој на енергетиката.
Контекст на енергетскиот сектор и ризици
Сепак, оваа измена треба да се гледа во поширокиот контекст на енергетскиот сектор во Југоисточна Европа и Северна Македонија, каде што корупцијата, партиското влијание и недоволната транспарентност се долгорочни проблеми. Според извештаи на SELDI и други експертски анализи, секторот страда од партиско влијание, нетранспарентни јавни набавки и ограничена конкуренција, што создава простор за корупција и неефикасно управување.
Регулаторната комисија за енергетика е клучен столб во обезбедување на фер и транспарентен пазар, но нејзината независност е компромитирана кога членови со директни интереси во компаниите што ги регулираат може веднаш да се вклучат во нејзиниот состав. Ова може да доведе до конфликт на интереси, намалување на довербата на јавноста и потенцијално до одлуки кои ќе фаворизираат одредени компании на штета на потрошувачите и јавниот интерес.
Политички и општествени реакции
Политичката партија Левица остро ја критикува либерализацијата на пазарот што ја носи новиот Закон, предупредувајќи дека тоа ќе доведе до доминација на домашни и странски монополисти, поскапување на енергијата и зголемување на социјалните нееднаквости. Тие бараат зголемување на транспарентноста, засилена контрола врз Регулаторната комисија и заштита на потрошувачите, како и враќање на стратешките капацитети во државна сопственост.
Оваа критика ја потенцира дилемата помеѓу потребата од експертиза и професионализам во регулаторните тела и ризикот од влијание на приватни и политички интереси кои можат да ја нарушат независноста и ефективноста на регулаторниот процес.
Заклучок
Иако новиот Закон за енергетика носи значајни реформи и усогласување со европските директиви, контроверзната измена за непосредно именување на лица од енергетските компании во Регулаторната комисија отвора сериозни прашања за независноста и транспарентноста на регулаторниот процес. Во услови кога енергетскиот сектор во Северна Македонија и регионот се соочува со долгорочни проблеми поврзани со корупција и политичко влијание, ваквата измена може да го поткопа кредибилитетот на РКЕ и да го зголеми ризикот од конфликт на интереси.
За да се обезбеди вистинска либерализација и конкурентност на пазарот, неопходно е да се воспостават јасни и строги механизми за заштита на независноста на регулаторните тела, вклучувајќи и временски ограничувања за трансфер на кадри помеѓу регулаторот и енергетските компании. Само преку транспарентен, непристрасен и професионален пристап може да се постигне доверба кај граѓаните и инвеститорите, како и да се обезбеди фер цена и квалитет на енергијата.
Оваа анализа ја зема предвид и позитивната страна на законот – неговата комплексност, инклузивност во подготовката и усогласеноста со европските стандарди – но ја нагласува потребата од критичен пристап кон измените кои можат да го нарушат балансот помеѓу експертизата и независноста во регулаторниот сектор.